Humboldt-Forum zoekt naar hedendaags verleden
Hoe een kopie van een Pruisisch stadsslot Berlijn nieuwe glans moet geven.
In de schaduw van de 368 m hoge Fernsehturm op de Alexanderplatz opende midden 2023 het ‘Humboldt-Forum’. Twintig jaar aan discussie gingen vooraf aan de bouw. Het gebouw is van buiten een gelijkende kopie van het oude Pruisische stadsslot. Je kunt in Berlijn geen steen omdraaien, of er komt geschiedenis onder vandaan.
Moeten de Berlijners en de toekomstige tienduizenden bezoekers blij zijn met deze facade van de geschiedenis?
Berlijn worstelt met haar verleden
Berlijn is de hoofdstad van een land met een troebel verleden. Hoezeer ook het land en haar gastvrije inwoners nu door de miljoenen jaarlijkse bezoekers en vakantiegangers op prijs wordt gesteld en Berlijn als een van de meeste geliefde steden wordt aangemerkt, als geschiedenis in het geding is, is heftig debat nooit ver weg. En vooral in Berlijn zelf.
Op de plek waar nu het ‘Humboldt-Forum’ staat, stond tot 1950 het door de oorlog zwaar beschadigde Berliner Stadtschloss. Onder het communistisch-socialistische DDR-regiem pastten geen gebouwen die herinneringen opriepen aan de bourgeoisie en hun elite. Herstel was niet aan de orde. Het gebouw werd in 1950 opgeblazen.
In plaats ervan ontstond het modernistische van veel glas voorziene Palast der Republik, dat het ‘parlement’ huisvestte van de DDR. Ook was het pand in gebruik voor openbare evenementen, zoals bijeenkomsten en dansavonden. In de volksmond heette het gebouw ‘Honecker’s lampenpaleis’ vanwege de talrijke door de glazen gevel zichtbare lampen in de centrale hal.
Tot 2007 stond dit regeringsgebouw van de Deutsche Demokratische Republik er nog. Na de val van de Berlijnse Muur ontstond echter al de eerste discussie: moet het lege DDR-regeringsgebouw nu als historisch gedenkteken worden gehandhaafd, of moet het ‘symbool van onvrijheid’ met de grond gelijk worden gemaakt? Er kwam geen historisch verantwoorde eindconclusie. Het aantreffen van asbest bracht de oplossing: dit gebouw kon in het huidige tijdperk niet meer worden gehandhaafd en moest dus worden gesloopt.
De afbraak ging gepaard met de nodige richtingenstrijd over hoe de Duitse geschiedenis vanaf 1989 vorm moest krijgen. De Berliner-Zeiting sprak destijds van een ‘schandaal’ zowel uit historisch als milieu-oogpunt (verspilling materiaal).
Macht, het mag niet meer
Duitsland heeft door haar strategische ligging in Europa maar liefst 9 buren. Economisch is zij allen van hen de baas. Niet alleen in het huidige tijdperk, maar ook in de vorige eeuw. Welk land kon immers in zo’n relatief korte tijd zo een omvangrijk modern militair apparaat op de been brengen en de Europa van oost tot west onder de voet lopen? De macht die het land had is in de vorige eeuw maar liefst twee maal ingezet om dood en verderf te zaaien. Nooit eerder had een land op zo een schaal een continent en later de wereld in een alles verzengende oorlog gestort.
Macht in Duitsland, samen met een nationaal gevoel, mag alleen fluisterend worden uitgesproken. Men spreekt daarom ook van een ‘Europees Duitsland’ en niet van eens ‘Duits Europa’.
Ook de bouw van het huidige regeringscentrum aan en over de Spree was gedrenkt in ‘Historikerstreit’.
Bij de aankondiging dat de regering van Bonn naar Berlijn zou gaan verhuizen, waarschuwde Die Zeit dat de Berlijners niet zouden terugdeinzen om het bouwfeestje van de Bonner ambtenaren te verzieken als zij dat nodig achtten. Zo was de bouwrichting van de huidige regeringsgebouwen in Mitte (oost-west of noord-zuid) een discussiepunt omdat er ook vergelijkbare bouwplannen van de Nazi’s zijn geweest, waardoor een van de bouwrichtingen verdacht was geworden. Classicistische bouw mocht, als teken van status van de regering, maar de zuilen moesten rank blijven, dus niet te veel macht uitstralen.
Moet dat nu, terug naar Pruisen
We laten de debatten over het Holocaust Monument maar even buiten beschouwing. Daar liepen alle aspecten door elkaar: de lokatie, de omvang, wie te gedenken en natuurlijk de vorm.
Bij het ‘Humboldt-Forum’ stonden de locatie en vorm wel vast. Immers, het te herbouwen complex zou komen op de plek waar het ooit stond, voordat de oorlog het beschadigde en de DDR-regering de restanten van het ‘bourgeois-paleis’ sloopte.
Over de vraag of het Pruisische bouwwerk moest worden herbouwd, ontstond wel forse strijd. Moeten we nu weer teruggrijpen op die andere machtsperiode van ons land: die van de Pruisen? Waarom moet de DDR-geschiedenis verdwijnen? Is asbest echt de reden daarvoor? En wat voor zin heeft een met een facade ‘ge-historiseerde’ betonpaleis?
De discussie startte niet lang na de val van de Muur en werd pas 20 jaar later beslecht: er komt een forum, in de vorm van het oude Pruisische stadsslot.
Gebouw gereed, gezocht naar de inhoud
Het gebouw is inmiddels klaar en geopend. De historische gevels aan drie zijden van het pand(de vierde blijft modern) suggereren een nauwkeurig kopie van het oude stadsslot. Via crowdfunding werden de enorme extra kosten van de gevels (ruim €100 miljoen) bij elkaar gesprokkeld.
Tijdens de bouw werd verbeten gediscussieerd over het waarom en vooral de funktie van het immense pand. Zo opende kwaliteitskrant Die Zeit de aanval op het concept van het in het forum te vestigen museum. Het museum moest het verleden inzetten om de huidige tijd van wereldculturen te bediscussiëren, zo wil het concept. Zo spreekt het Humboldt-Forum op haar website van een ‘uniek centrum van kunst, cultuur, wetenschap en bildung (combinatie van opvoeding en onderwijs) dat is gericht op de dialoog tussen de wereldculturen’.
Die Zeit vond dit allemaal wat te veel van het goede. “Hoe kan het concept er in bestaan de dialoog tussen culturen aan te gaan met de hulp van zo’n 500.000 op dubieuze wijze verkregen voorwerpen? Zouden wij die niet beter kunnen teruggeven, dan met deze voorwerpen ons te presenteren als ‘weltoffenes’ land? De krant ging nog verder: Het forum zal dienen als coulisse voor ontvangsten van staatshoofden en gala-diners, ingebed in een grote Duitse zelfverheerlijking.”
Inmiddels vergapen zich drommen bezoekers aan het reusachtige gebouw. Een pand dat zeker imponeert. De kritiek op de functie van het gebouw lijkt terecht: er is wat geforceerd gezocht naar invulling, vaak ten koste van collecties van andere Berlijnse musea.
De Nederlander Paul Spies is directeur van het ook als ‘Stadtmuseum Berlin’ aangeduide museum en wordt op de website geportretteerd als “een van de vooraanstaande denkers in de internationale discussie over de toekomst van stedelijke musea. De afgestudeerde kunsthistoricus en oudheidkundige gaf van 2009 tot 2015 leiding aan het Amsterdam Museum en bouwde het netwerk van Amsterdam Heritage Museums op.”
Het zal de toekomstige bezoeker, zeker van buiten Duitsland, allemaal weinig boeien als hij zich vergaapt aan dit omvangrijke en indrukwekkende bouwwerk en zich laaft aan een museum van ongekende omvang. Met de opening is weer een van de talrijke debatten over heden en verleden van Berlijn verstomd. En kan Berlijn weer naar het volgende debat.